موسیقی هنری ایران، نخستین وب سایت روزانه موسیقی ایران

آيا مي توان رديف دستگاه هاي موسيقي را فقط با بمل و ديز اجرا كرد؟

برای اجرای یک دستگاه یا آواز، نخست باید به فواصل آن توجه کرد، که اگر مطابق با فواصل موجود در سازهای غیر ایرانی (سازهای با فواصل نیم پرده ای) باشند، می شود این دستگاه ها یا آوازها را با این سازها اجرا کرد. مثل دستگاه ماهور. ولی نکته ای مهم وجود دارد و آن اینکه دستگاه ها و آوازهای موسیقی ایرانی، هر کدام از گوشه هایی تشکیل شده اند که ممکن است مطابق با گوشه های ابتدایی دستگاه نباشند. مثلا در دستگاه ماهور، گوشه "دلکش" در ماهور آمده ولی از نظر فواصل مطابق دستگاه "شور" است، پس با اینکه در ماهور آمده ولی علامت های تغییر دهنده آن مانند دستگاه شور است. حال اگر ما بخواهیم ماهور را با سازی مثل گیتار اجرا کنیم، وقتی به گوشه دلکش می رسیم، باید فواصل شور را اجرا کنیم که در حالت طبیعی امکان پذیر نیست.

در گذشته و زمانی که سازهای غیر ایرانی وارد ایران شدند، چند راهکار برای اجرای دستگاه های ایرانی در نظر گرفته شد. (به غیر از سازهای زهی مثل ویولن که مشکلی از نظر فواصل نداشت).

یک راه این بود که سازی مثل پیانو را کوک ایرانی می کردند. یعنی بعضی از نت هایی که باید با فواصل دستگاه یا آواز مورد نظر یکی باشد را کوک می کردند. مثلا پیانو را با فواصل آواز اصفهان کوک می کردند و با این کار می شد به راحتی آن را نواخت. ولی مشکل این جا بود که نمی شد با آن پیانو دستگاه دیگری را اجرا کرد و حتما باید کوک آن را تغییر داد.

راه دوم این که فواصل دستگاه را تعدیل کردند. مثلا به جای کرن از بمل و به جای سری از دیز استفاده کردند. در این حالت، نت های ایجاد شده با تغییر شنیده می شوند ولی این راه برای اجرای ارکسترهای آن زمان در نظر گرفته شد و هم اکنون نیز ادامه دارد. مثلا دستگاه چهارگاه "دو" دارای فواصل "لا" کرن و "ر" کرن است. برای اجرا با پیانو و در حالت تعدیل شده آن را با این علامت ها می نوازند: "لا" بمل و "ر"بمل.

یا برای اصفهان "دو" به جای "لا" کرن، "لا" بمل اجرا می کنند.

این تعدیل حتی به جایی رسید که آوازی هایی با نام های اصفهان قدیم و اصفهان جدید به وجود آمد.

در گذشته اصفهان "دو" با این علامت ها بود:

سی کرن، می بمل، لا کرن. که به آن اصفهان قدیم می گوییم. حال و با تعدیل این علامت ها، به جای "سی" کرن، "سی" بکار (نت سی)، به جای "لا" کرن هم "لا" بمل اجرا می شود و فقط نت "می" همان بمل باقی می ماند.

پس می شود با تعدیل فواصل، تمامی آواز ها و دستگاه های موسیقی ایرانی را اجرا کرد.

نمونه بسیار خوبی نیز وجود دارد: سرود "ای ایران" ساخته روح الله خالقی که در آواز دشتی ساخته شده ولی می بینیم که با تعدیلی که صورت گرفته، قابل اجرا با ارکستر سازهای غیر ایرانی است.

آنچه گفته شد، راهکارهایی برای اجرای آوازها و دستگاه های موسیقی ایرانی با سازهای غیر ایرانی است. ولی می دانیم که با تعدیل فواصل، در واقع فقط حالت کلی و شبیه به اصل آن شنیده خواهد شد. ولی برای نوازندگان سازهای غیر ایرانی تجربه بسیار خوب، جالب و ارزشمندی است که این عزیزان را با رمز و راز موسیقی ایرانی آشنا می کند.

و می دانیم که هر موسیقی در هر جای دنیا، ابزار خودش را می خواهد و موسیقی ایرانی نیز سازهای خودش را. ولی تجربه اجرای دستگاه چهارگاه با گیتار تجربه جالبی است که ارزش یک بار امتحان کردن را دارد.

بیست و هشتم خرداد هشتاد و نه

شما هم پرسش خود را از ما بپرسید (کلیک کنید)